■  بلندترین برج آجری جهان بخش عمومی

برج گنبد کاووس یا میل گنبد، واقع در شهر گنبد کاووس دراستان گلستان ایران، بلندترین برج آجری دنیاست که در قرن چهارم هجری/یازدهم میلادی بنا شده است. این بنا، طبق کتیبه کوفی آجری گرداگرد آن، درسال397هـ.ق برابر با375هـ.ش در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است. شهرگنبد کاووس کنونیدر حوالی شهر جرجان کهن قرار دارد که پایتخت پادشاهان آل زیار بوده است. این برج از زیباترین و باشکوهترین بناهای اوایل دوره اسلامی است که علیرغماستفاده بسیارکم از عناصر تزیینی در آن، دارای ساختاری متناسب،موزون، مستحکم و زیباست که نوعی احساس شکوه و زیبایی را به بیننده القا میکند.
این بنای باشکوه بر روی تپه ای ساخته شده است که نزدیک15متر از زمین اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از3بخش پی، بدنه و گنبدتشکیل شده که روی هم رفته55متر ارتفاع دارند. بدین ترتیب، با احتسابارتفاع تپه، این برج حدود70متر از سطح زمینهای اطراف مرتفعتر است کهاین موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است. بدنه برج برروی پایه ای مدورقرارگرفته که تنهانزدیک به2متر آن بیرون از سطح زمین قرار دارد و حجم وسیعی از
آن در دل تپه فرورفته است. بدنه برج از خارج دارای10پره مثلثی شکل است (همانند ستاره دهپر)که به فواصل مساوی ازیکدیگر قرار دارند و از پای بست بنا شروع و تازیر گنبد ادامه دارند. بدنه بناسراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که درنهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است. گنبد مخروطی بنابه ارتفاع18متر بدون هیچ واسطه ای برروی بدنه برج قرار گرفته و دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی بوده و برخلاف اکثر برجها و گنبدهای آرامگاهی،تک پوش است که این موارد باعث ماندگاری آن شده است.
شاید کمتر کسی از مردم ایران میدانند که این برج در یکنظرسنجی بین المللی از سوی شماری از معماران مشهور جهان، به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است.
دلایل این انتخاب جالب است:این برجکه بیش از50متر ارتفاع دارد،بیش ازهزار سال پیش ساخته شده و در این مدت2بار زلزله های شدیدتر از6ریشتر را از سرگذرانده،اماهمچنان سالم، استوار و پابرجا ایستاده است. برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و درآن هیچ خبری از بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و.... نیست. در حالیکه نه فرسوده شده و نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد. محاسبات مهندس سازنده برج آنقدر دقیق بوده است که برج حتی در شدیدترین زلزله هم پس ازلرزه ها و تکانهای معمول دوباره دقیقاً سر جای خود بر میگردد. همچنین دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نیز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم اکنون پیچیده ترین دستگاههای محاسبه انجام می دهند. در رابطه با کاربرد و انگیزه ایجاد این بنا، با اینکه تاریخ نویسان و محققان میراث فرهنگی غالباً این ساختمان را آرامگاه امیرقابوس میدانند، بعضی از تاریخ نگاران نجوم ایران از روی قرائنی پنداشته اند که این بنابه عنوان رصدخانه ساخته شده است. زیرا در کاوشهای این بنااز باقیمانده جسد اثری یافت نشده است. در کتاب«ذخیره خوارزم شاهی»نوشته سیداسماعیل جرجانی درباره منجمی بنام کوشیار گیلانی سخن رفته که در خدمت امیر قابوس بوده است.درکتاب«فرهنگ ادبیات فارسی دری» راجع به کوشیار گیلانی نوشته شده است که رصدخانه ای بنا کرده که بنام وی مشهور بوده است، که البته مکان آن مشخص نگردیده است. بدین ترتیب برخی این احتمال را مطرح کرده اند که برج قابوس همان رصدخانه ای است که بدستور قابوس و بر اساس نقشه و طرح کوشیارگیلانی ساخته شده است.
به عقیده برخی از پژوهشگران نیز، بنای مزبور چه رصدخانه باشد و یا برای مقبره ساخته شده باشد، با توجه به سبک معماری آن که مانندآن در ایران وجود ندارد و همچنان پره های مثلثی آجری که در بدنه آن بکاررفته است، القاکننده مفهوم و معنای اساطیری و رمزی است و نمونه ای است
ازیک الگوی کلی در معماری که آنرا«ستون کیهان» مینامند و رمزی ازمحور عالم است.به نوشته«میرچا الیاده»،رمزمحور کیهان که زمین را به آسمان می پیوندد،تقریباً درهمه مکانهای قدسی به صورمختلف یافت میشود:برجهای هرمی شکل ناقوسدار،ستونهای کلیساها، مناره های مساجد، و معابد وابنیه دینی برج مانند و چند طبقه به شکل هرم که حول محوری مرکزی بنا شده وطبقات مختلفشان به سوی آسمان قد میکشند.
پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته‌است: در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی ازبزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته‌است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می‌باشد وبرج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبردرودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدروجود دارد. این گنبدکه باآجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده‌است دو پوسته‌است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجرمعمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، ارتفاع این گنبد مخروطی۱۸متر است دربدنه شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن1متر و90سانتیمتر است عرض روزنه درقسمت بالا۷۳ودروسط۷۵ودر پایین۸۰است.در ضلع جنوبی آن یک ورودی می‌باشد که۵/۱متر عرض و۵۵/۵متر ارتفاع دارد.در درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که بنظر می‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده و درعین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنسسازی در بناهای اسلامی می‌باشد کهبتدریج تکمیل شده‌است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیزدر بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته‌است:
بالای در، داخل هلال مدخل گلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می‌باشد و این یکی از نمونه‌های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده‌است در ردیف کتیبه کوفیبصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده‌است که یک ردیف آن در ۸متری پای آن ودیگری بالادرزیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده dir=ltr> و آجری است حروف آن آرایش ندارند. برجسته و خوانا می‌باشد و حاشیه دورآنهاقاب مستطیلی شکلی است از آجر . متن کتیبه‌های سازه چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم * هذ القصر العالی * الامیر شمس المعالی * الامیر ابن الامیر * قابوس ابن وشمگیر * امر به نبائه فی حیاتی * سنه سبع و خمسین و ثلثماته قمریه * و سنه خمس و سبعین و ثلثماته برگردان: به نام خداوند بخشنده مهربان * این است کاخ باشکوه * امیر شمس معالی * امیر پسر امیر *
قابوس فرزند وُشمگیر * فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش * سال سیصد و نود و هفت قمری * و سال سیصد و هفتاد و پنج (خورشیدی)